◄کودکان ویژه
از منظری می توان همه کودکان را ویژه دانست ، چرا که هر یک به جهت ویژگی های ذاتی و رفتاری خویش متفاوت از دیگری هستند . اما علاوه بر خصوصیات ذاتی و رفتاری ، کودکان از جهت ویژگی های دیگری چون نژاد ، ملیت و فرهنگ و آداب و رسوم و یا ویژگی های اختصاصی تری چون رنگ ، چهره ، مو و چشم نیز متفاوتند . اما در بحث روانشناسی ویژگی تعریفی جدا از تعاریف یاد شده دارد . از دیدگاه روانشناسان ، کودکان ویژه تنها دو گروه شامل : کودکان معلول یا ناتوان و کودکان تیز هوش یا سر آمده هستند . در تعریف کودکان معلول یا ناتوان آمده است : کودک معلول یا ناتوان کودکی است که به هر شکل دچار محدودیت بوده است و از بروز احساسات ، عواطف و خواسته های خود به جهت عقب ماندگی ذهنی ناتوان است . اما نوع دیگری از معلولیت ، معلولیتی است که شخص بدون آن که عقب مانده ذهنی باشد ، در انجام یکی از امور چون خواندن ، نوشتن ، راه رفتن ، شنیدن و تکلم به جهت نقص عضو ناتوان باشد . اما در تعریف کودکان تیز هوش یا سر آمد چنین می خوانیم : کودک تیز هوش ، کودکی است که در یک یا چند مهارت چون ورزش ، درس و تحصیل ، موسیقی ، نقاشی سر آمده بوده و این امور را بدتر از آن چه از سن و انتظار می رود ، انجام دهد . این برتری باید ابتدا بدون آموزش و تنها به جهت علاقه کودک و استعداد ذاتی او دیده شده و سپس تحت تعلیم قرار بگیرد . کودکان ویژه مانند دیگر کودکان ، نیازمند برآورده شدن چهار نیاز اصلی خود شامل نیازهای فیزیکی ، نیازهای آموزشی ، نیازهای عاطفی ، روانی و نیازهای اجتماعی تفریحی هستند .
۱- نیازهای فیزیکی ؛ به معنی فراهم کردن زمینه مناسب برای رشد ذهنی – جسمی ، رشد ماهیچه ها ، استخوان ها و بخش های مختلف بدن است .
۲- نیازهای آموزشی ؛ شامل فراهم کردن شرایط مناسب برای آموزش مهارت های غیر درسی و درسی چون امور هنری و …
۳- نیازهای عاطفی – روانی ؛ به معنای برآوردن نیازهای عاطفی – روانی این کودکان در حد معقول است ، به طوری که رفتار والدین و اولیا مدرسه نباید کم اهمیتی یا بی اهمیتی و یا توجه بیش از حد را در ذهن کودکان ایجاد کند .
۴- نیازهای اجتماعی –تفریحی ؛ به مفهوم بر آوردن نیازهایی مانند نیاز ارتباط یا اجتماع و همسالان ، بازی و سرگرمی ، بازدید از مراکز آموزشی ، تفریحی ، علمی و … است
در این بحث به طور اختصاصی به بررسی کودکان تیز هوش یا سر آمد می پردازیم .
◄علائم تیز هوشی
به عقیده روانشناسان ، ظرافت رفتار با کودکان تیز هوش ، از آن جهت مهم است که این کودکان به جهت بهره هوشی بالا از سطح شعور و آگاهی بالاتری نسبت به همسالان خود بهره مند بوده و درک و فهم بالایی از مسایل اجتماعی داشته و زیر و بم های رفتاری دیگران را به خوبی درک می کنند . تا مدت ها می پنداشتند فقط کودکانی در زمره کودکان تیز هوش قرار می گیرند که از جهت درسی و آموزشی موفق بوده و در کلاس سر آمد دیگران باشند . اما اکنون معتقدند کودکانی که در هر مهارتی سر آمده بوده و آن مهارت را برتر از همسالان خود انجام می دهند ، می توانند در زمره کودکان تیز هوش قرار بگیرند . به عبارت دیگر ، کودکی که از جهت فعالیت های هنری یا ورزشی سر آمد است ؛ تیز هوش محسوب می شود .
روانشاسان چند ویژگی را نشانه تیز هوشی می دانند . در بعضی کودکان همگی ویژگی یا نشانه و در بعضی دیگر تعداد کمتری از این ویژگی ها دیده می شود ، اما حداقل باید ۳ نشانه در کودک دیدده شود تا کودک در زمره کودکان تیز هوش قرار بگیرد . این ویژگی ها عبارتند از :
۱-شروع فعالیت های فیریکی و بلوغ زودرس عقلی بسیار زودتر از همسالان خود ؛ کودک تیز هوش بسیار زودتر از زمان مقرر راه رفتن ، صحبت کردن ، گوش کردن به رادیو و تلویزیون و واکنش نشان دادن به کارتون ها یا برنامه های ویژه خردسالان و مطالعه کتاب و …. را آغاز می کند . توجه کنید در شروع این فعالیت ها نباید اجباری را به کار گرفته شده باشد .
۲-برانگیخته شدن سریع حس کنجکاوی و توجه ویژه به مسائل و اتفاقات اطراف ؛ کودکان تیز هوش درک و فهم دقیقی از مسایل داشته و زودتر از همسالان خود به مسایل و موضوعات حساسیت نشان می دهند . مثلاً تنها با تغییر لحن والدین ناراحت یا خوشحال می شوند ؛ این ویژگی حتی در دوران نوزادی نیز دیده می شود .
۳-علاقه شدید به مطالعه کتاب به ویژه کتابهای مرجع چون دایره المعارف ، اطلس ها ، زندگی نامه اشخاص داشته و از فرهنگ لغت برای یافتن معنی کلمه ها چه به زبان مادری و چه به زبان دوم به کرات استفاده می کنند .
۴-علاقه شدید به نوشتن یا سراییدن شعر ؛ این کوکان مهارت ویژه ای در نوشتن متون ادبی یا سراییدن شعر دارند .
۵-فراگیری سریع این کودکان به سرعت هر چه را که به آنها بیاموزید ، فرا می گیرند
۶-مهارت در برقراری ارتباط با دیگران ؛ کودکان تیز هوش اجتماعی بوده و اغلب بزرگ تر از سن خود رفتار کرده و صحبت می کنند .
◄مشکلات و ناهنجاری های کودکان تیز هوش
تفاوت عمده کودکان تیز هوش با سایر کودکان تفاوت در تفکر آنهاست . آنها با وجود کودکی بزرگ می اندیشند و همین نکته سر آغار رفتار نامناسب والدین و اولیاء مدرسه با آنهاست . چرا که فراموش می کنند این کودکان در مقایسه با همسالان خود عاقل و منطقی اند نه در مقایسه با والدین خود .
کودکان تیز هوش اغلب می پندارند علاقه والدین و آموزگاران و …. به آنها تنها به دلیل برتری آنهاست ، بدون این ویژگی کسی به آنها توجه ندارد ؛ بنابراین گاه سعی می کنند با پنهان کردن استعداد خود اگر موفق بشوند – رفتار واقعی دیگران با خود را محک بزنند روانشناسان مهم ترین مشکلات و نابهنجاری های کودکان تیز هوش را به این شرح می دانند :
۱- تمارض: کودکان تیز هوش برای آن که همچون همسالانشان با آنها رفتار شود ، اغلب تمارض می کنند . آنها سعی می کنند تا عملاً دیر فرا بگیرند ، دیر پاسخ بدهند ، اشتباه بخوانند یا اشتباه بکنند ، اشتباه صحبت کنند از آموزگار یا والدین سر پیچی کنند تا والدین و آموزگار مانند کودکان معمولی با آنها رفتار کنند .
۲- عقب نشینی شیوه ای برای مقابله با تنهایی و تمایز: این کودکان به جهت توانایی در سخنوری، حل مسایل و مشکلات پذیرش، مسئولیت و انجام آن به نحو احسن و …. در مدرسه و میان همسالان خود و یا حدی در منزل شاخص می شوند، اما بهای سنگینی را برای این تفاوت و تمایز می پردازند، چرا که دوستان و حتی خواهر و برادر آنها به تدریج از آنها کناره می گیرند و این برای کودکان تیز هوش خوشایند نیست . گاهی حتی همسالان دست به آزار و اذیت این کودکان می زنند و ناخواسته و گاه آگاهانه باعث کناره گیری آنها از جمع می شوند. بنابراین کودکان تیز هوش با عقب نشینی و پنهان کردن استعدادهای خود، سعی در برقراری ارتباط با دیگران دارند. اما متأسفانه گاه والدین و آموزگاران با شاخص کردن کودک ، او را از جمع دور کرده او را به کودکی گوشه گیر و تنها تبدیل می کنند.
۳- به پا کردن جنجال و جر و بحث
والدین و آموزگار کودک تیز هوش را از هر گونه رفتار کودکانه و ویژه سن کودکی نهی می کنند و دایماً این عبارت را تکرار می کنند که ، کسی که هوش سرشاری دارد نباید شیطنت کند . باید با دیگران با منطق رفتار کند اما آنها فراموش کرده اند که او کودکی بیش نیست . از این رو اغلب کودکان تیز هوش به همسالان و حتی خواهر و برادر بزرگتر خود جر و بحث کرده و سعی در بر پا کردن جنجال و سر و صدا دارند . آنها این حرکت را نوعی ابراز وجود می دانند و دوست دارند به این ترتیب کودکی خود را ثابت کنند .
۴- پویایی که اغلب با شکست و سرخوردگی همراه است؛ کودک تیز هوش همواره در معرض سر درگمی، کلافگی، دلزدگی و … قرار دارد؛ چرا که مباحث درسی و فعالیت های کلاسی اغلب پاسخگوی نیازهای او نیست .
کودکان تیز هوش همواره در جست و جوی گزینه پنجم هستند . به این معنا که حتی در آموزه های درسی همواره ابعاد مختلفی از سؤال را بررسی می کنند و متفاوت از دیگران به سؤال پاسخ می دهند.
۵- ناآرامی و بی قراری، صفتی دائمی؛ هوش و استعداد بالا ، عاملی جهت ناآرامی کودک در اغلب موارد و نه همیشه است ؛ چرا که این ویژگی کودک را تشنه کشف دانستن و تلاش می کند . در واقع انرژی نهفته این کودکان به جای آن که دائما شیطنت شود باید در مسیر صحیح قرار گیرد تا حس کنجکاوی آنها را سیراب کند .
تنوع سرگرمی یکی از نکاتی است که باید به خاطر سپرده شود ، اغلب این کودکان حداکثر تا ۴۵ دقیقه می توانند از بازی یا سرگرمی خاصی لذت ببرند و پس از سپری شدن این مدت ، در جست و جوی سرگرمی دیگری هستند .
۶- انتخاب و آزادی، دو حس ذاتی کودکان تیز هوش
است . کودکان سر آمد نمی توانند مانند دیگران در قالب های رفتاری ویژه فرو رفته و از جمع و اجتماع اطاعت کنند . اگر انتخاب و آزادی عمل این افراد سلب شود ، به افرادی افسرده ، کلافه عصبی و ناآرام تبدیل می شوند و گاه رفتار آنها به لجبازی و سرکشی تعبیر می شود .
۷- توقع بیش از اندازه از خویشتن؛ کودکان سر آمد بیش از آنچه باید از خود انتظار دارند و دستیابی به یک یا دو موفقیت هر چند چشمگیر آنها را سیراب نمی کند . آنها به سرعت از هر موفقیتی می گذرند و دایماً در جستجوی موفقیتی دیگر هستند . آنها به سرعت دلزده می شوند از همه چیز و همه کس او اگر نتوانند چیزی یا کسی را جایگزین کنند ، دچار افسردگی می شوند . این حالت به وضوح در جوانان و نوجوانان با هوش حتی بیش از کودکان سر آمد دیده می شود .
◄چه باید کرد؟
در اولین قدم باید فراموش نکنیم که کودک با هوش ، هنوز یک کودک است و مانند همسالان خود نیازمند محبت و تشویق به جای والدین است . باید به او بهفمانیم که محبت ما به جهت استعداد ویژه او نیست ، بلکه او را به خاطر آن که فرزندمان است ، دوست داریم . این احساس او را به خاطر خودش دوست داریم به کودک اطمینان می دهد که اگر زمانی با شکست یا عدم موفقیتی روبه رو شد ، همه چیز را تمام شده نبیند .
از او به اندازه سن او و نه به اندازه استعداد ویژه او انتظار داشته باشیم . هر چند او درک و فهمی به مراتب بالاتر از همسالانش دارد اما فرزند و کودک ماست . او نیز مانند سایر کودکان نیازمند تشویق و دریافت هدیه است . دوست دارد در مقابل نمرات درخشان و یا رفتارهای نیکو تشویق شود . اغلب والدین به جهت توقع بالایی که از این کودکان دارند ، موفقیت های آنها را عادی جلوه داده و آنها را تشویق نمی کنند و باعث سرخوردگی کودک می شوند . به تمارض های او پاسخ نداده و توجه نکنید ، اگر می بینید که به عمد کاری را انجام نمی دهد ، درسی را فرا نمی گیرد و یا در خواندن و نوشتن و …. عمداً اشتباه می کند ، به هیچ وجه با او دعوا نکنید . مانند کودکان دیگر درس را مجدداً برای او توضیح دهید به کم شدن نمره او درست مانند دیگر کودکان واکنش نشان دهید و بگذارید او خودش اشتباهش را جبران کند ، اما دقت کنید که این واکنش ها تمارض است یا او واقعاً نکته ای را متوجه نشده است : آموزگار وی ، بهترین راهنمای شماست . اگر می بینید دوست ندارد بین همسالان خود در مدرسه در جمع فامیل دوستان و …. مطرح شود ، از موفقیت های او تعریف نکنید . احساس متمایز بودن از دیگران ، برقراری ارتباط با آنها را مشکل می کند و گاه برای فرار از آزار و اذیت همسالان کودک شیوه دیگری چون تنبلی و را در پیش می گیرد . اگر برای جلب توجه ، جنجال و جر و بحث به راه می اندازد ، اصلاً توجه نکنید. کودکان به خوبی مشکلاتشان را حل می کنند فقط از دور نظاره گر باشید . با والدین دوستان فرزندتان برنامه های تفریحی – علمی ترتیب دهید . حضور در جمع دوستان برای این کودکان بسیار عالی است . از سوی دیگر می توانید رفتار فرزندتان را در جمع دوستانش ارزیابی کنید و به نقاط ضعف و قوت او پی ببرید .
با والدین دوست یا دوستان نزدیک فرزندتان ارتباط حضوری یا تلفنی داشته باشید و از اوضاع مدرسه ، رفتار اولیای مدرسه ، رفتار کودکان با یکدیگر و ….. صحبت کنید.
با اولیای مدرسه ، به ویژه آموزگاران فرزندتان ارتباطی فراتر از جلسات اولیا و مربیان داشته باشید . رفتار کودکان سر آمده دایماً باید به طور غیرمستقیم کنترل شود .
مقایسه را کنار بگذارید و او را با هیچ یک از دوستان و یا خواهر و برادرش مقایسه نکنید . این حس ، حس ناخوشایندی است چون بین او و دیگران فاصله می اندازد . بعضی از والدین عادت دارند که دایماً او را با دیگران سنجیده و بگویند تو با هوشی ، نباید چنین رفتاری داشته باشی . فراموش نکنید او بیش از هر چیز کودک است.
از والدین موفقی که فرزند یا فرزندان تیر هوش دارند کمک بگیرید ؛ ببینید رفتار آنها با فرزند تیز هوششان چگونه بوده که اکنون فرزند آنها به جوانی موفق تبدیل شده است . از کتاب های معتبر علمی که در این زمینه مطالبی دارند ، استفاده کنید .
هر چند کودک شما با هوش و سر آمد است ، اما برای انجام برنامه های مختلف به ویژه کلاس های فوق برنامه هم او گنجایشی دارد . اگر کودکان عادی پس از گذشت یک ساعت و یا رفتن به یک کلاس فوق برنامه خسته می شوند ، او پس از یک ساعت و نیم و رفتن به دو کلاس فوق برنامه خسته می شود پس از او نخواهید که بی وقفه تلاش کند . فراموش نکنید او کودکی با استعداد است نه ربانی فرمانبر .