سه نکته مهم:
۱) تدریجی بودن تربیت:
یکی از مهمترین اصول در تربیت دینی، اصل تدریج است. در جهان هستی هر پدیده و رویداد دارای ضابطه و قانونی است. هر چیزی ظرفیت و اندازهای خاص دارد. پرورش ابعاد روحانی انسان هم از ضابطه و قانون تدریج و تکامل پیروی میکند. سنت تدریج در حوزه تربیت دینی یک اصل است.
پرورش دینی باید با برنامهریزی زمان بندی شده متوازن، همراه با تربیت بدن و به پیروی از عقل، مبتنی بر شناخت نیازها، علایق و قابلیتها انجام شود. آموزههای پیامبر اکرم (ص) در تربیت دینی این اصل را خاطرنشان میسازد که پرورش باید در چرخهها و دورههای رشد (رشد بدنی، ذهنی و عقلی) و براساس یک سیر منظم صورت گیرد. بر این اساس، پیامبر (ص) دورههای تربیتی را به سه دوره: سیادت، اطاعت و وزارت تقسیم میکند و برای هر کدام با توجه به نیازهای آن دوره دستور عملهای خاص بیان میکند.
عدم توجه به اصل تدریج، مربیان را با مشکلات زیادی روبهرو می کند؛ زیرا اگر کودک به یکباره بدون آمادگی تدریجی، در همان روز مقرر که مکلف می شود، با انبوهی از تکالیف روبهرو شود و خود را ملزم به رعایت همه آن ها بداند، قطعا شانه خالی میکند و از عهده این همه وظیفه مهم برنمیآید. اگر هم بپذیرد، تکلیف (که یک شرافت ارزشمند میباشد) برای او خاطرهای شیرین و به یادماندنی نخواهد بود. مثل این که شخصی را بدون هیچ آمادگی به درون حوض آب سرد پرتاب و دچار شوک کنیم؛ در حالی که اگر آرام آرام بدن خود را داخل آب میکرد، برای او هیچ مشکلی پیش نمیآمد. کودکی که هیچ انسی با نماز نداشته، یک دفعه مکلف میشود که شبانه روز هفده رکعت نماز بخواند و یا دختر خانمی که هیچ گونه پایبندی، گرچه اندک به پوشش نداشته، الان مجبور می شود حجاب را به طور کامل رعایت کند! طبیعی است که دچار وحشت میشود.
۲) تاثیر احترام:
انسانها از نظر روانی، به احترام نیاز دارند و غالبا به افراد و پدیدههایی توجه میکنند که نیاز آن ها را تأمین نماید؛ بدین جهت یکی از اصول اساسی در تربیت دینی، توجه به “اصل احترام” است.
بدون احترام و گرامی داشت شخصیت کودک، توفیق چندانی در تربیت دینی نخواهد بود. به خاطر اهمیت این اصل، پیامبر (ص) به عنوان والاترین الگوی تربیتی و بزرگترین مربی انسانها، اهتمام خاصی نسبت به گرامیداشت و احترام به کودکان داشتند. در برخورد با امام حسن و امام حسین علیهماالسلام توجه به این اصل را در سیره تربیتی حضرت رسول (ص) به خوبی میبینیم. نقل میکنند: رسول اکرم (ص) نشسته بودند. حسن و حسین علیهماالسلام وارد شدند، حضرت به احترام آن ها از جای برخاست و به انتظار ایستاد. کودکان آرام میآمدند. لحظاتی طول کشید. از این رو رسول اکرم (ص) خود به طرف کودکان پیش رفتند و از آنان استقبال کردند. بغل باز کردند و هر دو را در آغوش گرفتند.
رسول اکرم (ص) برای امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام)، احترام ویژهای قائل بودند و با عنایت خاص برخورد میکردند. منش و روش برخورد ایشان با کودکان دیگر نیز نشان از احترام به آنان داشت. پیامبر (ص) همواره به والدین توصیه میکردند: “به فرزندان خود احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آن ها برخورد کنید.” گاهی اتفاق میافتاد حضرت جهت رعایت حال کودکان، نماز خود را به سرعت پایان میداد. امام صادق (ع) نقل میکند که رسول اکرم (ص) نماز ظهر را با مردم به جماعت گزارد و دو رکعت آخر را به سرعت و با حذف مستحبات خواند؛ پس از نماز، مردم گفتند: یا رسول اللّه! آیا در نماز پیشامدی شد، حضرت فرمود: مگر صدای گریه کودک را نشنیدید؟
۳) اعتدال لازم است:
یکی دیگر از اصول تربیت اسلامی، اصل اعتدال است. با توجه به ظرفیتهای مختلف انسانها، این اصل در تربیت دینی ضرورت جدی پیدا میکند.
اعتدال است که انسان را به صراط مستقیم هدایت میکند. سیره رسول اعظم (ص) در دعوت مردم به دین و دینداری، براساس اعتدال و میانهروی بود. امیر مؤمنان (ع) فرمود: «سیره حضرت در زندگی اعتدال بود» و به صورت مؤکد امت را به اعتدال دعوت میفرمود.
والدین عاقل، توجه به اصل اعتدال را در تربیت دینی همیشه مورد توجه قرار میدهند. عدم توجه به این اصل مهم و اساسی، همچون آفتی است بر سرزمین وجود تربیت شونده که ریشه دین و دینداری و ایمان فطری او را میخشکاند. برونرفت از مسیر اعتدال در تربیت دینی بسیار آسیبزا است، از اینرو در نظام تربیتی اسلام، توجه به اصل اعتدال همیشه مورد نظر بزرگان دینی قرار داشته است.