شنایی با یک شیوه تربیتی
تحریم کودک، اما برای مدتی محدود
از شیوههای مهم تربیتی، تشویق و تنبیه است. تشویق عامل برانگیزاننده و تنبیه عامل بازدارنده است. شاید تنبیه از نوع بدنی یا زبانی، به طور موقت رفتار بد کودک را متوقف کند، ولی باعث میشود کودکان باور کنند که انسانهای بدی هستند و میتوانند در آینده بدتر هم بشوند. بنابراین اگر تنبیه خوب و موثر بود، باید با یک بار جواب میداد؛ در صورتی که در عمل چنین نیست و برعکس کودک را جدیتر و مصرتر به کارهای بد خود میکند. پس باید راهبرد و شیوهای دیگر برای فهماندن کار خوب و بد به کودکمان بیابیم؛ راهی که به کودک بیاموزد که مسوول رفتار خویش است و این شیوه نتیجه مستقیم رفتار بد اوست.
در این راهکار که بر پایه محرومیت موقت کودک در محدوده زمانی معینی است، کودک باید متوجه شود که این عمل نتیجه کاری است که انجام داده و بابت آن تنبیه میشود. برای مثال، بردن کودک به اتاقی که در آن وسایل بازی و کامپیوتر و… وجود دارد، تنبیه مناسبی به حساب نمیآید. این شیوه که اصطلاح تخصصی آن�Time-out�به معنای وقفه یا مهلت تربیتی است، راهی است برای تأدیب کودکتان به دلیل سوءرفتار یا بدرفتاری، بدون آن که دست یا صدایتان بالا رود، یعنی بدون تنبیه بدنی یا فریاد زدن بر سر او.
این راهکار، محرومیت کودکتان را از موارد و چیزهای خوب در زندگی برای یک محدوده زمانی کوچک، و بلافاصله متعاقب بدرفتاری او، در برمیگیرد.
برای فهم بهتر این شیوه میتوان از یک شبیهسازی استفاده کرد. این مهلت تربیتی برای کودکان به پنالتیهای استفاده شده برای بازیکنان هاکی شباهت دارد.
وقتی که یک بازیکن هاکی روی یخ، بدرفتاری میکند و خطا انجام میدهد، باید برای ۲ دقیقه به منطفه پنالتی برود. داور بازی سر او فریاد نمیزند، او را تهدید نمیکند و ضربهای به او نمیزند. او فقط در سوت خود میدمد و به منطقه پنالتی اشاره میکند. در طول زمان پنالتی، بازیکن خاطی، اجازه بازی کردن ندارد و فقط باید به تماشای بازی بنشیند. این زمان، بازیکنان هاکی را بسیار آزار میدهد، زیرا آنها بازی کردن را به تماشا کردن ترجیح میدهند.
هنگام استفاده از این شیوه برای فرزندتان، این مقایسه با بازی هاکی را در ذهنتان نگاه دارید. بچهها معمولا این شیوه را دوست ندارند، چون ترجیح میدهند خودشان بازی کنند نه این که بچههای دیگر را در حال بازی کردن ببینند. بنابراین، وقتی شما از شیوه ( Time-outمهلت تربیتی) در واکنش به یک سوءرفتار استفاده میکنید، یعنی فرزندتان را از آنچه دارد انجام میدهد محروم میکنید و او مجبور به نشستن میشود.
ممکن است سوالات بیشماری در روند انجام این روش برای شما پیش بیاید. در این نوشتار به برخی از آنها پاسخ خواهیم داد.
این روش، کجا باید انجام شود؟
شما مجبور نیستید که هر دفعه، همان مکان دفعه قبل را استفاده کنید. فقط باید مطمئن شوید مکانی که انتخاب کردهاید، همواره در دسترس شماست. برای مثال اگر خانه شما ۲طبقه است، میتوانید یکی از صندلیهای طبقه پایین را به عنوان این منطقه انتخاب کنید تا وقتی که فرزندتان در طبقه بالا مرتکب یک سوءرفتار شد، مجبور شود در منطقهای که شما در طبقه پایین در نظر گرفتهاید، منتظر بماند. فقط باید مطمئن شوید که این ناحیه، ایمن و به دور از اشیای خطرناک است. همچنین امکان دیدن تلویزیون یا سرگرم شدن با اسباببازی برای کودک وجود ندارد.
این محرومیت موقت، چه مدت باید ادامه داشته باشد و چه محدوده زمانیای در این شیوه مناسب خواهد بود؟
بیشترین زمانی که برای این روش میتوان در نظر گرفت یک دقیقه به ازای هر سال از سن فرزندتان است. البته در این یک دقیقه باید کاملا ساکت و ساکن و به دور از سرگرمیها و علایقش باشد. پس زمان محرومیت برحسب سن کودک متفاوت است. این زمان نباید آنقدر زیاد باشد که فرصت جبران را از کودک بگیرد و در ازای هر سال از سن کودک، یک دقیقه اخراج یا محرومیت کافی است. براین اساس، برای یک کودک ۴ ساله، ۴ دقیقه، برای کودک ۵ ساله، ۵ دقیقه و برای کودک ۲ ساله ۲ دقیقه تنبیه یا محرومیت کافی است. در صورت موثر نبودن یا مقاومت کودک، میتوان زمان را کمی، فقط در حدود چند دقیقه افزایش داد. به یاد داشته باشید که بچهها این روش محرومیت لحظهای را دوست ندارند و در این عقیدهشان هم بسیار سرسخت و راسخ هستند. بنابراین زمان زیادی میبرد که به این روش تربیتی عادت کنند. این موضوع صحت دارد؛ بخصوص در ابتدای کار، وقتی که بچهها هنوز قوانین را نمیدانند و باور ندارند که شما دارید این روش را برای تأدیب آنها به کار میبرید. هر چه شما آرامتر باشید، آنها ناراحتتر و آزردهتر میشوند. این مساله در تمام مراحل این روند جریان خواهد داشت. نظم و تربیت و انضباط به بهترین شیوه عمل خواهد کرد؛ وقتی که شما آن را در کمال آرامش و با خونسردی اجرا میکنید.
بنابراین، این زمان را تا وقتی که کودک آرام و ساکت نشده شروع نکنید. اگر فرزندتان در حال گریه کردن است یا کجخلقی میکند، تا وقتی که به این کار ادامه میدهد، جزو این زمان حساب نمیشود. اگر کودک ساکت شد و شما زمان را آغاز کردید اما دوباره شروع به گریه یا بداخلاقی کرد، تا وقتی که دوباره ساکت شود منتظر بمانید و سپس زمان را شروع کنید. به او اجازه ترک جایگاهش را در زمان تعیینشده، ندهید مگر این که ساکت و آرام باشد. فرزندتان باید بنشیند و ساکت باشد تا زمانی که وقت خارج شدن از جایگاه فرارسیده باشد و زمانtime-out به اتمام رسیده باشد.
برخی از روانشناسان پیشنهاد میکنند که از تایمر استفاده شود. تایمرها میتوانند مفید باشند اما لازم نیستند. اگر خواستید از تایمر استفاده کنید، به یاد داشته باشید که تایمر زمان به پایان رسیدن وقفه تربیتی را به والدین یادآوری میکند، نه به بچهها.
چه زمانی ساعت سکوت و آرامش به حساب میآید؟
معمولا زمان آرامش وقتی است که فرزندتان عصبانی یا ناراحت نیست و داد نمیزند یا گریه نمیکند. شما باید وقتی در مورد فرزندتان و رفتارهای او تصمیمگیری کنید که او کاملا آرام و راحت باشد. بعضی از بچهها، وقتی که در این محدوده زمانی تربیتی قرار میگیرند، کاملا ساکت و آرام میشوند. برخی دیگر برایشان سخت است که ساکت و آرام بنشینند و صحبت نکنند. بیقراری و صحبت کردن شادمانه، معمولا به عنوان ساکت و آرام بودن تلقی میشود. برای مثال، اگر فرزندتان پس از قرار گرفتن در این وقفه تربیتی، آواز میخواند یا به نرمی و ملایمت با خودش صحبت میکند، این به عنوان همان سکوت و آرامش به حساب میآید. تعدادی دیگر از بچهها در شرایطی، با هقهق صحبت میکنند، ولی آرام به شیوهای که معمولا به دنبال یک کجخلقی به وجود میآید. این بچهها معمولا سعی میکنند گریه نکنند اما نمیتوانند و به عبارتی بغض در گلو دارند. در این شرایط نیز باید کودک را در حالت سکوت و آرامش در نظر گرفت و او را در وقفه تربیتی قرار داد.
اگر کودک قبل از پایان زمان در نظر گرفته شده صندلی را ترک کرد چه کنیم؟
چیزی نگویید. به آرامی و به صورت فیزیکی او را به جایگاهش بازگردانید. برای کودکانی که در محدوده سنی ۲ تا ۴ سال قرار دارند، انجام حرکتهای پیشبینی نشده بخصوص در اوایل شروع روش وقفه تربیتی، یک مشکل سخت و دیرینه است.
این تنها مشکل شما نیست. سعی کنید آرام بمانید و کودک را به صندلی بازگردانید. اگر خسته یا عصبانی شدید، از همسرتان یا هر شخص بالغ دیگری که نزدیک به شماست بخواهید که به شما ملحق شود و شما را حمایت کند. اگر در این شرایط کسی نبود که به کمک شما بیاید و تنها بودید، باوجود خستگی و عصبانیت، سعی کنید دوباره با احترام با کودکتان رفتار کنید. اما وقتی کمک رسید یا وقتی که توانایی و نیروی شما دوباره باز گشت، بهتر است این مرحله را برای یک وقفه تربیتی دیگر بگذارید.
اگر فرزندتان در جایگاه در نظر گرفته شده نیز بدرفتاری کرد، چه باید کرد؟
چیزی نگویید و از هر چیزی که فقط برای بچه خطرناک نباشد و سبب خرابی وسایل خانه نشود چشمپوشی کنید. بیشترین رفتار بچهها در این شرایط کوشش برای این است که شما را مجبور به واکنش نشان دادن و گفتن چیزی کنند. بنابر این منتظر چیزهای غیرمنتظره باشید، بخصوص اگر یک شخص نق نقو، فریادزن، اخطاردهنده، استدلالکننده یا کسی هستید که توضیح زیادی برای مسائل میدهد.
منظور از حرکات غیرمنتظره این است که ممکن است کودک برای جلب نظر شما، آب دهان پرت کند، لباسش را خیس کند، آب دماغش را روی لباسهایش بریزد، لباسهایش را دربیاورد، اشیا را پرت کند، توضیحات غیرمنصفانهای درباره شما یا حتی به شما بگوید که اصلا شما را دوست ندارد. نگران نباشید و کنترل خود را از دست ندهید، چون به محض پایان یافتن وقفه تربیتی که برای او ایجاد کردهاید آنها دوباره شما را دوست خواهند داشت.
چه موقع باید از این روش استفاده کرد؟
ابتدا فقط باید برای یک یا ۲ مشکل رفتاری این روش را به کار ببرید. پس از این که کودک آموخت که چگونه خود را با این شیوه منطبق کند و آن را انجام دهد، میتوانید فهرست مشکلات رفتاری را توسعه دهید. به طور کلی مشکلات رفتاری در ۳ گروه میگنجند:
هر چیز خطرناک برای خود کودک یا دیگران؛
مخالفت، مقاومت و عدم قبول رفتارهای صحیح تعیین شده از جانب والدین؛
رفتارهای مضر و آزاردهنده و پردردسر
شما میتوانید ابتدا رویه وقفه تربیتی را برای موارد اول و دوم استفاده کنید و از موارد گروه سوم چشمپوشی کنید. اما اگر نمیتوانید از چیزی چشمپوشی کنید، میتوانید موارد گروه اول را به گروه دوم منتقل کنید و ضمنا یک تبصره هم برای آن صادر کنید (مثل این که در یک ساعت معین حق استفاده از تلویزیون را نیز از کودک سلب کنید.) اگر کودک با قوانین موافقت نکرد، میتوانید وقفه تربیتی را برای عدم موافقتش به کار برید. دقت کنید که در انجام این روش و به کارگیری وقفه تربیتی، استوار و ثابتقدم باشید. طبیعی است که نتوانید صددرصد استوار و راسخ این رویه را پیش برید، چون مدارا کردن در طبیعت و سرشت همه ماست، اما تا آنجا که میتوانید در این راه بکوشید. به طور معمول، روال این است که بلافاصله پس از وقوع یک مشکل رفتاری، برای فرزندتان توضیح دهید که چه کاری انجام داده و او را به جایگاه تعیین شده برای وقفه تربیتی ببرید (در مورد کودکان بزرگتر،آنها را به جایگاه بفرستید و خودتان آنها را نبرید.) برای مثال؛ اگر فرزندتان در حال انجام کار خطرناکی است که احتمال آسیب رساندن به خودش وجود دارد، فقط بگویید: این کار را نکن در غیر این صورت باید به جایگاه تعیین شده بروی. اما به یاد داشته باشید که این جمله را به آرامی و فقط یک بار بیان کنید. در این مورد استدلال نکنید یا توضیحات طولانی به فرزندان ندهید. اگر فرزندتان با رضایت و رغبت به محل تعیین شده نرفت، خودتان او را ببرید. در صورت لزوم میتوانید کمی اجبار به کار برید. در عین این که از توجه بیش از حد به فرزندتان اجتناب میکنید، از بحث کردن با او، تهدید کردن یا زدن فیزیکی نیز بپرهیزید.
پس از آن که زمان به پایان رسید چه باید کرد؟
وقتی که دوره زمانی در نظر گرفته شده به پایان رسید، قبل از این که به فرزندتان اجازه دهید که از جایش بلند شود، از او بپرسید که آیابرای بلند شدن آماده است؟ ممکن است کودک جواب دهد: بله یا سرش را به علامت تایید و توافق تکان دهد. پس از آن، اصلا در مورد این که چرا او را به جایگاه بردید یا این که چه رفتاری از او سرزده بود یا این که شما انتظار چه رفتاری را در آینده از او خواهید داشت، صحبت نکنید. به عبارت دیگر نق نزنید و به او غرغر نکنید. اگر کودک با صدایی عصبانی جواب داد نه یا اصلا جواب نداد دوباره زمان وقفه تربیتی را از ابتدا شروع کنید.
آیا باید قوانین وقفه تربیتی را برای فرزندم توضیح دهم؟
بله. قبل از استفاده از این شیوه، باید قوانین را یک بار برای فرزندتان توضیح دهید. در یک زمانی که کودک سوءرفتاری از خود نشان نداده است، به زبان ساده برایش توضیح دهید که این روش چگونه است و برای چه مشکلات رفتاریای به کار خواهد رفت و چه مدت طول خواهد کشید. استفاده از این رویه را قبل از به کار بستن آن با فرزندتان تمرین کنید و هنگام تمرین به او یادآوری کنیدکه دارید این زمان را وانمود میکنید و به این ترتیب مطمئن خواهید شد که او معنی و مفهوم این شیوه را کاملا درک کرده است.
سخن آخر این که به خاطر داشته باشید که همه کودکان، زمانی شیطان هستند،بنابراین نمیتوانید رفتار بد را از بین ببرید. با این وجود، کارهایی میتوانید انجام دهید که به کودک کمک کند تا رفتار بهتری داشته باشد. هنگامی که کار درستی انجام میدهد، او را تحسین کنید. این کار اعتماد به نفس او را افزایش خواهد داد و او را تشویق میکند که بعدا هم رفتار خوبی داشته باشد. استفاده از جدول جایزه را هم در نظر بگیرید و برای هر کار خوبی که انجام میدهد یک جایزه تعیین کنید. این روش بویژه برای کودکان ۴ تا ۵ ساله مناسب است. هنگامی که کودکتان شیطنت میکند به طور واضح به او نشان دهید که رفتار او بد است، نه خود او. برخی موارد مادران به کودک خود میگویند که چون این رفتار بد را از خود نشان دادهای دیگر تو را دوست ندارم. گفتن این حرف به او فایدهای ندارد و فقط عزت نفس او را جریحهدار میکند. کتک زدن، فریاد زدن یا تنبیه کردن او، فقط اوضاع را بدتر خواهد کرد. هرگز با زور و پرخاشگری یا از دست دادن کنترل نسبت به او عکسالعمل نشان ندهید، چون کودکتان چندان درس عبرت نخواهد گرفت. کودکتان را اینگونه تهدید نکنید که بذار بابات بیاد…، چون کودک تصور میکند که مادر نمیداند در خانه چه کاری باید انجام دهد و ممکن است از حضور پدر در خانه وحشت کند. انجام تنبیه با تاخیر، بیمعنی و بیفایده خواهد بود. سعی کنید هنگامی که سوءرفتاری از فرزندتان مشاهده کردید، از همان روش وقفه تربیتی استفاده کنید، بدون این که دست یا صدایتان را بالا ببرید. در این روش، گذر زمان بدون توجه شما، به هردویتان فرصت میدهد تا آرام و ساکت باشید. لازم نیست این مدت طولانی باشد. منظور از این کار این نیست که به او اجازه بدهیم سرگرمی دیگری برای خودش پیدا کند، بلکه به خاطر کاری که انجام داده، باید از محبت و توجه شما محروم شود. و به همان شیوهای که ذکر شد برای یک کودک ۳ ساله ۳ دقیقه و برای یک کودک ۴ ساله ۴ دقیقه و… کافی است که در این وقفه تربیتی قرار گیرد. اگر او را به مدت طولانی در جایگاه تعیین شده نگه دارید، ممکن است از آنجا متنفر شود. بهتر است کودکتان را در همان اتاقی که خودتان هستید، نگه دارید اما پشت به او کنید و کار خودتان را انجام دهید. مزیت دیگرش این است که وقتی با خودش تنها باشد، ممکن است چیزی را خراب کند، اما در حضور شما، نمیتواند چنین کاری بکند. البته ممکن است برای جلب توجه شما و وادار کردن شما به واکنش نشان دادن هم کارهایی انجام دهد. خونسرد باشید و آرامش خود را حفظ کنید.
این شیوه را پیش بگیرید، حتما نتیجه خواهید گرفت.