ترس و اضطراب واکنشهای طبیعی هستند که ارزش حیاتی برای جانداران دارند.ترس یک واکنش طبیعی در برابر خطر است و بقای فرد و نوع را تقویت می کند و در حد اعتدال آمیز آن مناسب و حتی ممکن است مفید باشد؛ اما گاهی ترس جنبه ی افراطی و غیر منطقی به خود می گیرد.در این شرایط با وجود اینکه ترس برای خود شخص نیز غیر منطقی است، باز از آن اجتناب می کند و حتی ممکن است بر عملکردش تأثیر منفی بگذارد که در این صورت ترس مرضی و نابهنجار یا به اصطلاح فوبی است.اختلالات اضطرابی( از جمله فوبی ها) از شایعترین اختلالات روانپزشکی هستند.مطالعات نشان داده اند این اختلالات بیماری قابل ملاحظه،استفاده زیاد از خدمات مراقبت بهداشتی و اختلال کارکرد بیش از اندازه ایجاد می کنند.همچنین اختلال اضطرابی مزمن ممکن است میزان مرگ و میر مربوط به اختلالات قلب و عروق را بیشتر کند که این امر لزوم تشخیص بموقع این اختلالات را مشخص می کند.(کاپلان و سادوک، ترجمه پورافکاری)
برای روشن شدن معنای فوبی(ترس مرضی) ابتدا در مورد ترس توضیح می دهم و بعد به فوبی می پردازم.
ترس
Fear (ترس) از کلمه انگلیسی قدیمی faer به معنای خطر ناگهانی مشتق شده است.این ترس قابل توجیه و خطر ایجاد کننده ی آن ذاتی ، واقعی و معلوم است.ترس متناسب با خطر است و گاهی اگر ضرورت آسیب وجود داشته باشد ، مفید هم هست.
هنگامی که ما خطر را تجربه می کنیم، دستخوش تغییرات بدنی و هیجانی گوناگونی می شویم که پاسخ ترس را تشکیل می دهند.پاسخ ترس دارای چهار عنصر است:
۱- عناصر شناختی: عبارتند از انتظار آسیب قریب الوقوع بخصوص و معمولآ در آینده نزدیک . در خیابان پرت و تاریکی،حرکت ناگهانی را پشت سر خود احساس می کنید؛ فکر می کنید که یک کیف زن است و میخکوب می شوید. توجه داشته باشید که بازنمایی های ذهنی ، واکنشهای بدنی ترس را فرا می خوانند.
۲- عناصر بدنی : واکنشهای اضطراری بدن به خطر(افزایش فشار خون و ضربان قلب،تنفس سریعتر، گشاد شدن مردمک چشم و…) به علاوه ی تغییرات موجود در ظاهر ما.
۳- عناصر هیجانی : احساس دلهره ،وحشت ، تهوع، لرزش و احساسهای مورمور شدن و ورم معده.
رفتاری که ما هنگام ترس بدان می پردازیم که معمولآ عبارتند از: جنگ وگریز.
در فوبی نیز به عنوان نوعی از ترس،ما این علائم را تجربه می کنیم ولی بصورت اغراق آمیز آن.دامنه ای از موقعیتهای خطرناک و دامنه ای از پاسخهای ترس وجود دارد.زمانی که پاسخ ترس ما با مقدار خطر موجود در موقعیت متناسب است،آن را می پذیریم؛اما وقتی که پاسخ ترس با مقدار خطر تناسب ندارد،آن را نابهنجار و بطور خلاصه فوبی می خوانیم.در حالیکه ترس بهنجار و فوبی نابهنجار است، هر دوی آنها در یک پیوستار قرار می گیرد. آنها از نظر مقدار فرق دارند نه از نظر نوع.
فوبی
فوبی(phobia) به ترس شدید از یک شیء یا موقعیت یا وضعیت اطلاق می شود.این واکنش ترس پایدار و غیر منطقی است و شدیدآ با واقعیت ترس بی تناسب است.شخص فوبیک بصورت هشیارانه از شیء،فعالیت یا موقعیت منبع ترس اجتناب می کند.حضور یا پیش بینی ماهیت فوبیک ناراحتی شدید در شخص مبتلا به وجود می آورد. این پاسخ ها ممکن است به شکل یک حمله پنیک (وحشتزدگی) وابسته به موقعیت یا زمینه سازی شده با موقعیت در آیند.واکنشهای فوبیک معمولآ منجر به گسستگی توانائی شخص برای عملکرد در زندگی روزمره می گردند، اما برخی فوبی ها چنین نیستند.( مثل ترس از عنکبوت)
نشانه های فوبی بسیار واضح هستند و این امر تشخیص این اختلال را آسان می کند. این نشانه ها عبارتند از:
۱- ترس پایدار از یک موقعیت بخصوص که با واقعیت خطر بی تناسب است.
۲- اضطراب شدید یا حتی حمله ی وحشتزدگی(panic) که توسط مواجهه ی واقعی با آن موقعیت ایجاد می شود.
۳- اجتناب بیمار از موقعیت فوبیک.
۴- پی بردن فرد به اینکه ترس بیش از اندازه یا نامعقول است.
۵- نشانه هایی که به علت اختلال دیگری نیستند.نظیر: OCD,PTSD,Panic
۶- به استثنای فوبی مکانهای باز،مشکلات روانی افراد فوبیک کاملآ مجزاست. معمولآ تنها مشکل خود فوبی است و افراد فوبیک قادرند در اغلب زمینه های دیگر زندگی شان عملکرد خوبی داشته باشند.
انواع فوبی
در طبقه بندی های جدید اختلالات روانی فوبی به دو نوع خاص و اجتماعی تقسیم بندی شده است.
۱) فوبی خاص (specific phobia) :
فوبی خاص(اختصاص؛مشخص) ترس شدید و پایدار از یک شیء یا موقعیت است.این ترس مشخص،پایدار و جنبه ی افراطی و غیر منطقی دارد.فرد مبتلا ممکن است منتظر آسیب دیدن(مورد حمله یک سگ قرار گرفتن)باشد یا از تصور از دست دادن کنترل دچار وحشتزدگی panic) ) شود.
در-TR DSM-ινفوبی خاص به نوع حیوانات، نوع محیط طبیعی(مثل طوفان)، نوع خون – تزریق – جراحت،نوع موقعیتی(مثل اتومبیل) و سایر انواع (NOS)تقسیم شده است.(در آینده احتمالآ در مورد انواع فوبی های خاص بیشتر توضیح می دهم.)
۲) فوبی اجتماعی (Social phobia):
همه ما برخی اوقات در موقعیتهای اجتماعی مضطرب می شویم؛فوبی اجتماعی شکلهای اغراق آمیز اینگونه ترسها هستند.فوبی اجتماعی ترس شدید و مستمر از موقعیتهایی است که در آن حالت، ممکن است شرمندگی روی دهد.مبتلایان به فوبی اجتماعی( اضطراب اجتماعی هم گفته می شود) از تحقیر شدن و شرمساری در موقعیتهای اجتماعی خاص نظیر گفتگو در جمع،دفع ادرار در توالت عمومی(اصطلاحآ مثانه خجالتی) و صحبت در قرار ملاقات به شدت می ترسند.افراد مبتلا به فوبی اجتماعی از اینکه دیده شوند، می ترسند. آنها می ترسند به گونه ای عمل کنند که تحقیر آمیز یا شرم آور باشد و در موقعیتی قرار گیرند که به حمله ی وحشتزدگی بینجامد. آنها از صحبت کردن یا خوردن و نوشیدن در حضور دیگران وحشت دارند(این ترسها جزء شکایتهای عمده ی آنهاست).
فوبی های اجتماعی را به سه طبقه تقسیم می کند:
۱- تیپ عملکردی، که طی آن فرد نمی تواند اعمال خاصی را در انظار انجام دهد. مثل: سخنرانی، خواندن، نوشتن یا ادرار کردن؛ اعمالی که وقتی تنهاست به راحتی آنها را انجام می دهد.
۲- تیپ محدود، که طی آن اضطراب فقط در موقعیت خاص اجتماعی رخ می دهد. نظیر : قرار ملاقات یا صحبت کردن با رئیس .
۳- تیپ فراگیر، که طی آن اغلب موقعیتهای اجتماعی، اضطراب یا وحشتزدگی ایجاد می کنند.
درمان
درمانهای مختلفی برای این اختلالات وجود دارد ولی به نظر می رسد مؤثرترین درمانها،درمانهای شناختی رفتاری(خصوصآ رفتاری)از جمله:غرقه سازی، حساسیت زدایی منظم و سرمشق گیری (الگو برداری).همچنین دارو درمانی و درمانهای ترکیبی(دارو درمانی و درمانهای روانشناختی)